Η αντιμετώπιση του φόβου θανάτου

Η αντιμετώπιση του φόβου θανάτου στην Επικούρεια φιλοσοφία
Από το βιβλίο του Δημήτρη Λιαρμακόπουλου “Ευτοπία”
[…]Η συντροφιά συνέχισε τώρα το βάδισμα. Κοίταξα με νόημα τον Ζώη, που μάντεψε σωστά κι έκανε την καίρια ερώτηση.

- Κυρία Ευτυχία τι σημαίνει «ανύποπτον ο θάνατος»;

- Ότι δεν τον αντιλαμβανόμαστε! Απάντησε εύθυμα εκείνη...

- Και πώς γίνεται κυρία Ευτυχία να μην τον αντιλαμβανόμαστε; Είχα έτοιμη την ερώτηση...

Χαμογέλασε εγκάρδια, κοίταξε μια στιγμή τον θείο Αντώνη που έσπευσε να την προλάβει.

- Παιδιά, το θέμα του θανάτου είναι πολύ σοβαρό... δεν μπορεί να παίζει κανείς, ούτε με τα λόγια... Και είναι κυρίαρχο ζήτημα σε ολόκληρη την πνευματική ιστορία του ανθρώπου...

- Είμαστε το μόνο τραγικό πλάσμα στη Φύση, ανέλαβε η κυρία Ευτυχία, ακριβώς επειδή έχουμε συνείδηση του θανάτου μας... Ένας πλατωνικός ορισμός καλεί τη φιλοσοφία «μελέτη θανάτου», αποδίδοντας την ανάπτυξή της αποκλειστικά στον θάνατο που προκαλεί αληθινό τρόμο. Και πράγματι ολόκληρη η μεταφυσική αναλώνεται σ' αυτό το ζήτημα...

- Και όλες οι θεωρίες για τη σωτηρία... πρόσθεσε ο θείος. Ο Επίκουρος πήγε να τους το χαλάσει...

- Ο Επίκουρος υποστηρίζει με θάρρος την πραγματικότητα. Κι αυτή η προσέγγιση του θανάτου έγινε δεκτή με ανακούφιση και θαυμάστηκε ακόμη κι από αντιπάλους...

- Όμως μπορείς μ' αυτόν τον τρόπο να παρηγορήσεις τους ανθρώπους; Ρώτησε ο Ζώης.

- Η πραγματικότητα παιδί μου Ζώη δεν έχει να κάνει με παρηγοριές. Όλες οι φιλοσοφικές σχολές διαχειρίζονται τις επιθυμίες και τους φόβους των ανθρώπων. Ως προς τους φόβους άλλοτε επιλέγουν να τους απαλύνουν με φανταστικές δοξασίες για ν? αποκτούν οπαδούς κι άλλοτε αναζητούν την αλήθεια των πραγμάτων αδιαφορώντας αν αυτό δυσαρεστεί τους πολλούς. Ο Επίκουρος αταλάντευτα επιλέγει το δεύτερο*...

- Και υποστηρίζει πως ο θάνατος δεν υπάρχει! Είπε εντυπωσιασμένος ο θείος. Ή μάλλον πως δεν έχουμε λόγο να τον φοβόμαστε...

- Κι όμως... δεν υπάρχει θάνατος, ούτε για τους ζωντανούς ούτε για τους πεθαμένους! Γιατί όσο είμαστε ζωντανοί είμαστε ζωντανοί κι όταν πεθαίνουμε δε νιώθουμε το παραμικρό. Επομένως δε νιώθουμε ούτε τον θάνατο! Αυτή δεν είναι η πραγματικότητα; Τι είναι ο θάνατος εκτός από κατάργηση των αισθήσεων; Τι μπορούμε να αντιληφθούμε χωρίς αυτές; Τόσο απλά!...

- Και το μετά; Υπάρχει και το μετά... αυτό δεν είναι που μας τρομάζει; Ρώτησα ζωηρά.

- Για τον Επίκουρο το μετά, είναι το ίδιο κι απαράλλαχτο τίποτα, με την κα­τάστασή μας πριν γεννηθούμε! Απάντησε.

- Και μέχρι να έρθει ο θάνατος; Είπε κάτι για την αγωνία της προσμονής του; Συνέχισε ο Ζώης.

- Ό,τι και να έλεγε γι' αυτήν προηγείται η επίγνωση για τη φύση του θανάτου. Η αληθινή γνώση είναι ικανή να μας απαλλάξει από κάθε αγωνία. Να ξεπεράσουμε τον εγωισμό μας, να αναμετρηθούμε με το ανθρώπινο μεγαλείο. Η στάση του ανθρώπου στο ζήτημα του θανάτου στεφανώνει το σώμα της ζωής του. Και είναι ανοησία ν? αγωνιούμε από πριν γι' αυτό που όταν θα έρθει δεν πρόκειται να μας ενοχλήσει.

Την ακούγαμε γλυκαμένοι... Ακόμη και τον Ζώη αντιλήφθηκα να παραμερίζει το ζιζάνιό του με μεγαλοπρέπεια. Η κυρία Ευτυχία όμως δεν είχε ολοκληρώ­σει...

- Παιδιά... σημασία έχει πως η... ας την πούμε, τεχνική προσέγγιση του θανάτου ως φαινομένου της ζωής, μπορεί ν? ακούγεται απλοϊκή, με τρόπο που χλευά­ζει όλες τις θεωρίες σωτηριολογίας που ακούστηκαν στους αιώνες, όμως μας βοηθά να ξεπεράσουμε τον φόβο. Γιατί ο άνθρωπος, γενικά το λέω, έχει ακούσει από τις θρησκείες διάφορες αφελείς δοξασίες..., μέχρι ανάσταση νεκρών, με τα σώματα πλήρως αποκατεστημένα...

Δεν μπορούσαμε να προσθέσουμε τίποτε σ' αυτό... και η κυρία Ευτυχία συ­μπλήρωσε.

- Και η γνώση αυτή, σαν από πάντα οφειλόμενη από την φιλοσοφία, επαλη­θεύει τον σκοπό της, για την απελευθέρωση του ανθρώπου από τα πάθη και τους φόβους του... Μ? αυτή τη γνώση ο άνθρωπος προσαρμόζεται στην πραγματικότητα, απαλλάσσεται από τον πόθο της αθανασίας, αντιλαμβάνεται πέρα από το ανα­πόφευκτο και το αναγκαίο του θανάτου και εκτιμά διαφορετικά τη ζωή... αφού έτσι κάθε της στιγμή γίνεται πολύτιμη και ανεπανάληπτη.... Οι επικούρειοι λοιπόν είναι οι μόνοι που τραγουδούν στους αιώνες «γλυκιά που είν' η ζωή δίχως θανάτου φόβο»...

- Καλή είναι η θεωρία βέβαια..., τη διέκοψε ο θείος Αντώνης. Μα τι γίνεται στην πράξη. Στην πράξη αναμετριέται ο άνθρωπος, και κυρίως στη διάγνωση της ασθένειας με το τέλος καθ? οδόν... Εκεί πάνε περίπατο τα δόγματα κι ο καθένας μένει μόνος αντιμέτωπος πλέον με το μοιραίο.

- Σωστά μιλάς Αντώνη. Κάθε φιλοσοφικό δόγμα εκεί δοκιμάζεται. Κι ο ίδιος ο άνθρωπος αν είναι της παρηγοριάς ή της πραγματικότητας. Δε θα πω πράγματα για να σας εκπλήξω... Όμως εμείς έχουμε το παράδειγμα του Ευάγγελου, ενός από τους ιδρυτές, που προσπαθούμε όλοι όποτε χρειάστηκε να μιμηθούμε.

Διέκοψε και μας κοίταξε με τρόπο σαν να ήθελε την άδειά μας για να συνεχίσει. Τη δώσαμε πρόθυμα.

- Όταν του ανακοινώθηκε πως πλησίαζε το αναπότρεπτο, αναγνώρισε στην ουσία της την κατάστασή του. Αποδέχτηκε, πως η κύρια ψυχολογική αλλαγή είναι πως η γνώση του τέλους της ζωής του από αφηρημένη, έγινε πλέον συγκεκριμένη. Και έδωσε σ? αυτό μια παρεκκλίνουσα ερμηνεία, θεωρώντας το, ευεργεσία της τύχης προς τον ίδιο. Διέγνωσε πως ο χρόνος που του απέμενε ήταν επίσης χρόνος ζωής κι όχι διαδικασία τέλους. Έτσι θέλησε σ? αυτό το διάστημα να επικεντρωθεί σε ό,τι θα του έδινε τη μεγαλύτερη χαρά, ό,τι λαχταρούσε περισσότερο στη ζωή του. Κι αυτό, ήταν η γνήσια αναγνώριση από τους φίλους του, πως το πέρασμά του από τη ζωή αποδείχτηκε τόσο πολύτιμο για τους άλλους, ώστε δε θα τον ξεχάσουν ποτέ.

- Χμμ! Μουρμούρισε ο θείος. Θα το έλεγε κανείς ματαιόδοξο και ναρκισσιστικό, αλλά για έναν μελλοθάνατο ίσως να μην είναι.

- Ταιριάζει μ' αυτό που είχες αναφέρει, θείε, για το... ανθρώπινο αποτύπωμα, αν θυμάμαι καλά... του είπα.

- Ήταν η δική του ευκαιρία να διδάξει την πιο σπουδαία διδαχή. Να απαλλάξει τους φίλους από τον φόβο του θανάτου, δείχνοντάς τους στην πράξη την προσωπική του απαλλαγή από αυτόν.

- Βιωματική προσέγγιση..., μουρμούρισε ο θείος ξανά.

- Πληροφόρησε τους πάντες λοιπόν για το θέμα του, δεν κρύφτηκε από κανέναν. Εξακολούθησε τις εργασίες του, όσο μπορούσε, και μιλούσε συχνά και δημόσια για όλα τα συναισθήματα που του γεννούσε το προσδοκώμενο. Αργότερα, έγινε γνωστό, ότι προς το τέλος του όταν διηγούνταν τις προσωπικές του περιπέτειες και τη δική του συμβολή στην ίδρυση της πολιτείας, στους πνευματικούς αγώνες με φίλους και με αντιπάλους, εκτός που πρόσφερε ανέκδοτο υλικό κι έδινε μεγάλη χαρά κάθε φορά στο ακροατήριο, κάλυπτε μαζί τους πόνους που εντείνονταν. Κοντά στο τέλος ανακοίνωσε πως το τελευταίο διάστημα της ζωής του ήταν το πιο παραγωγικό σε συναισθήματα κι από αυτήν την άποψη το πιο ευτυχισμένο. Τις τελευταίες του ώρες τις πέρασε με τους πολύ δικούς του με ρακές, εδέσματα, τραγούδια και ανέκδοτα**.

- Μες το γέλιο! Παρατήρησε ο Ζώης. Πώς δεν τα έχασε ο χάρος να φύγει να πάει αλλού;

Δεν υπάρχουν τέτοιες χάρες ανιψιέ...

- Κρατήστε μόνον αυτό, συμπλήρωσε η κυρία Ευτυχία: το συγκεκριμένο επερχόμενο τέλος ως χρόνο ζωής, ως αφύπνιση και ευκαιρία για επιδίωξη της μεγάλης χαράς. Και η στάση μας ως τη σπουδαιότερη διδαχή γι' αυτούς που μένουν.
* Οὐδέποτε ὠρέχθην τοῖς πολλοῖς ἀρέσκειν.ἃ μὲν γὰρ ἐκείνοις ἤρεσκεν, οὐκ ἔμαθον· ἃ δ' ᾔδειν ἐγώ, μακρὰν ἦν τῆς ἐκείνων αἰσθήσεως. Επικ. Απ. 43.
Ποτέ δεν επιθύμησα να γίνω αρεστός στους πολλούς. Αφ' ενός, δεν κάθησα να μάθω τι αρέσει στους πολλούς· κι αφ' ετέρου, τα όσα ήξερα εγώ βρίσκονταν μακριά από τη δική τους αντίληψη. Μετάφραση Γιάννης Αβραμίδης, Θύραθεν.
** Ο Επίκουρος πέθανε από επίσχεση ούρων που του προκαλούσε αφόρητους πόνους. Διηγούνται πως την ημέρα του θανάτου του, ζήτησε και μπήκε σε σκάφη με ζεστό νερό, ήπιε άκρατο οίνο και πέθανε συντροφιά με τους από χρόνια συντρόφους του στη φιλοσοφία. «…ότε καί φησιν Έρμιππος εμβάντα αυτόν εις πύελον χαλκήν κεκραμένην ύδατι θερμώ και αιτήσαντα άκρατον ροφήσαι…» Διογένης Λαέρτιος,16. Η αντιμετώπιση του φόβου θανάτου στην Επικούρεια φιλοσοφία
Από το βιβλίο του Δημήτρη Λιαρμακόπουλου “Ευτοπία”